Амаль шэсць стагоддзяў аддзяляе нас ад часу, якому належаў вялікі князь Вітаўт. Аднак паглыбіцца ў падзеі тых гадоў не так ужо і складана: да нашых дзён захавалася нямала старажытных пісьмовых крыніц – асабістыя граматы, перапіска, сведчанні сучаснікаў, аповеды ў летапісах і хроніках. Нават вусныя паданні пра князя Вітаўта дайшлі да нас.
Мы можам уявіць магутныя вежы старажытнага Трокскага замка, у якім у 1350 годзе нарадзіўся сын князя Кейстута Вітаўт. Імя яму далі, відаць, у гонар язычніцкага бога Святавіта, якога шанавалі славяне. А можна дапусціць, што азначала яно, як і імя Віт, Віцень, «жаданы», а яшчэ «гаспадар». Імя Віт прыняло форму Вітаўт на жамойцкі лад, бо маці Вітаўта была жамойткай. Яе, прыгажуню Біруту, Кейстут выкраў са свяцілішча язычніцкай багіні Праўрмі, жрыцай якой яна была, а таму не магла па закону мець мужа.
Размаўляў Вітаўт на жамойцкай мове, як і яго маці. У штодзённым жыцці карыстаўся і старабеларускай, бо двор Кейстута ў сваёй большасці складалі ліцвіны. Нехта з адукаваных ліцвінаў навучыў княжыча і славянскай грамаце. Адзін з настаўнікаў Вітаўта, збеглы ордэнскі рыцар Гано фон Віндэнгейм, вучыў хлопчыка нямецкай мове, а таксама даваў урокі вайсковай навукі. Спасцігаць яе законы давялося Кейстутавічу ўсё жыццё. «Паходня вайны» – так ахрысцілі яго сучаснікі. I сапраўды, паходня вайны не згасала ў руках Вітаўта. Вось як пра гэта піша ў сваёй знакамітай паэме Мікола Гусоўскі:
Факельшчык войнаў са слабым,
А з дужым анёл-міратворац
Ставіў аголены меч свой,
Як слуп пагранічны,
Перад нашэсцем ворагаў з поўдня і ўсходу.
Сваё першае княства Вітаўт атрымаў у 26 гадоў, калі Кейстут накіраваў яго ў Гародню. Пачалося дарослае жыццё – барацьба за ўладу, у якой добрымі лічыліся ўсе сродкі. Вітаўт быў сын свайго часу – жорсткага і крывавага. Аб`яднанне з былымі ворагамі, саюз з забойцам бацькі, гандаль землямі і народамі, зневажанне ўласнай веры, ахвяраванне сваімі дзецьмі – усё гэта было ў жыцці Вітаўта. I ўвесь час войны – шматлікія, знясільваючыя, вынішчальныя.
Пры Вітаўце Вялікае княства Літоўскае дасягнула вяршыні сваёй магутнасці. Ад Падляшша на захадзе да ракі Угры на ўсходзе, ад Балтыйскага мора на поўначы да Чорнага мора на поўдні пралягалі межы Вітаўтавай дзяржавы.
Талент палітычнага і ваеннага дзеяча Вітаўт пацвердзіў і падчас найбуйнейшай бітвы Сярэднявечча – Грунвальдскай. Вынікі яе паўплывалі на гістарычны лёс многіх народаў Пасля Грунвальда Вялікае княства стала вялікім не толькі паводле сваёй тэрыторыі, але і паводле той ролі, якую яно адыгрывала ў палітычным жыцці тагачаснай Еўропы. Дзяржава мела трывалыя дыпламатычныя зносіны з усімі заходнееўрапейскімі краінамі, а таксама з Асманскай Турцыяй, Крымскім ханствам і Маскоўшчынай.
Па падтрымку да Вітаўта ехалі шматлікія паслы. Захавалася апісанне публічнай аўдыенцыі вялікага князя, а таксама знешняга выгляду Вітаўта, убачанага «чужым» вокам: «Ягоны капялюш быў падобны на іспанскае самбрэра. Іншая вопратка складалася з жоўтага шаўковага камзола, зашпіленага да самага горла залатымі гузікамі на залатых пятліцах, ніжняя сукня – ружовая, з татарскай тканіны і чырвоныя скураныя боты з залатымі астрогамі. Пасам служыла нешырокая лента, шытая золатам і зашпіленая багатаю спражкаю, на ёй віселі кручкі для прышпільвання шаблі; зверху накінуты каптан гранатавага колеру, пашыты па літвінску, толькі каротка падрэзаны; з-за паса выглядала ручка штылета, асыпанага карункамі... Твар вялікага князя малажавы, вясёлы і сракойны. Позірк ягоны зачароўвае, што вабіць да яго сэрца кожнага... Пагрозлівы ён толькі ў вайсковы час, але ўвогуле поўны дабраты і справядлівасці, умее караць і мілаваць...» Апісанне, годнае караля.
Адпавядаць гэтаму вобразу Вітаўт імкнуўся ўсёй душой. Змяніць велікакняжацкі вянец на каралеўскую карону было яго запаветнай марай. Уласныя амбіцыі спалучаліся з дзяржаўнымі інтарэсамі. Увянчанне ВКЛ Каронай рабіла б княства незалежным і роўнавялікім Кароне Польскай. I абставіны складваліся на карысць Вітаўта. Германскі імператар Сігізмунд I і сам Папа Рымскі Марцін V, шукаючы Вітаўтавай падтрымкі ў змаганні з гусіцкай Чэхіяй, прапанавалі яму каралеўскую карону. Аднак узмацненне ВКЛ было непрымальным для польскіх магнатаў і біскупаў. Яны зрабілі ўсё магчымае, каб карона, якую паслы везлі праз Польшчу не трапіла ў Вільню да дня каранацыі, назначанага на 8 верасня 1430 года. Цырымонія сарвалася.
Вітаўт, якому было ўжо 80 гадоў, упаў духам. Удар аказаўся для яго вельмі моцным. 3 кожным днём вялікі князь страчваў сілы. Час ужо быў супраць яго. I 27 лістапада ў родных Троках Вітаўт памёр, так і не ажыццявіўшы сваёй мары. Супярэчлівая асоба Вітаўта Вялікага, дзіўныя спляценні яго лёсу і сёння цікавяць яго нашчадкаў, якія жывуць у пяці розных краінах: Беларусі, Літве, Польшчы, Расіі, Украіне. Вобраз Вітаўта ажывае на палотнах знакамітых мастакоў, уражвае сваёй веліччу на старонках шматлікіх літаратурных твораў. Памяць аб ім захоўваюць старажытныя сцены Трокскага (зараз Тракайскага), Гродзенскага, Крэўскага, Віленскага замкаў, а прах – Віленскі кафедральны сабор.
Падрыхтавала Н.Янушэвіч